Związek ręki z mową — perspektywa logopedyczna

Niemal każdy słyszał, że ewolucja budowy ręki człowieka (układu kości, mięśni i ścięgien) wpłynęła na naszą wyższość gatunkową. Nie do końca jest to prawdą, ponieważ wiele zwierząt ma kończyny przednie równie dobrze zbudowane. Wyjątkowość naszych rąk i dłoni warunkuje rozwój naszej kory mózgowej oraz możliwości kontroli korowej ruchów, od obszernych (duża motoryka) do precyzyjnych (mała motoryka). W jaki jednak sposób zajęcia manualne i terapia logopedyczna korespondują ze sobą? Jak logopeda może w swoich postępowaniach wspierać rozwój motoryki małej i czy takie działanie wpływa na postęp w terapii mowy?

Drogocenne dłonie

Znaczenie rąk i dłoni w rozwoju człowieka podkreślał już XIX-wieczny anatom, fizjolog i neurolog brytyjski, Sir Charles Bell: 

To właśnie w ręce ludzkiej natura zawarła wszelką doskonałość. Wyższość ręki nad wszelkimi narzędziami wynika z tego, że łączy ona w sobie siłę z różnorodnością zakresu i szybkością ruchów […] oraz wrażliwością czuciową, dzięki czemu jest ona w stanie dostosowywać się do utrzymania, pociągania, przędzenia, tkania, budowania. To dzięki ręce człowiek zarabia na życie, rodzice pieszczą swoje dzieci, muzyk gra sonaty, ociemniały czyta, a głuchy mówi. 

Słowa te idealnie oddają specyfikę i wartość właśnie tej części ciała. Przykłady sytuacji, kiedy ręce i dłonie są niezbędne, można mnożyć. Ręce pomagają nam w zabezpieczaniu swoich potrzeb, osiąganiu celów, budowaniu relacji i poznawaniu świata. Jak potwierdzają badania, mają również związek z wyższą czynnością poznawczą, jaką jest mowa i to co najmniej kilku aspektach. Przede wszystkim ośrodek ruchu ręki — motoryki małej — znajduje się obok ośrodka artykulacji (ośrodek mowy Brocka) i pamięci. Wszystkie w płacie czołowym. Między innym dlatego logopedzi łączą ćwiczenia artykulacyjne z grafomotoryką. Innym powodem jest to, że motoryka mała dotyczy najbardziej precyzyjnych ruchów naszego organizmu, a zatem zarówno ruchów dłoni, jak i ruchów artykulacyjnych wykonywanych przez aparat mowy. W przeciwieństwie do motoryki dużej, która dotyczy ogólnej sprawności i zręczności naszego ciała, motoryka mała odnosi się do najbardziej precyzyjnych ruchów.

Ręce w procesie komunikacji

Komunikowanie się oraz sprawność manualna są ze sobą ściśle powiązane. Zacząć warto od tego, że jednakowo rozwój mowy oraz rozwój motoryki małej w obrębie rąk zależą m.in. od ogólnego poziomu funkcjonowania całego ciała. Dlatego tak istotne jest holistyczne spojrzenie na pacjenta i analizowanie wyników diagnoz oraz obserwacji specjalistów wielu dziedzin, a następnie szukanie zależności między nimi. 

Następny związek między komunikacją a rozwojem ruchowym to proces odkrywania świata. Osiąganie kolejnych kamieni milowych w rozwoju ruchowym daje bowiem szansę na eksplorację otoczenia, nabywanie doświadczeń, odbieranie bodźców, poznawanie najbliższego środowiska, przestrzeni, obrazów, przedmiotów, smaków, zapachów i ludzi, oceny emocji osób, rozpoznawania melodii i intonacji, kształcenia percepcji słuchowej, kojarzenia nazw przedmiotów z desygnatem, budowania wspólnego pola uwagi, wchodzenia w relacje społeczne oraz wiele innych. Poznajemy świat przy użyciu rąk. Rozwój ruchu pozwala na zdobywanie kolejnych doświadczeń, które później skutecznie można wykorzystać w komunikowaniu się. Ręka ludzka staje się ogniwem poznawczym (pierwszym).

Poznanie odbywa się na podłożu myślenia,
a każde myślenie jest stymulujące dla mowy.

Ręce z procesem komunikacji związane są także w bardzo praktyczny sposób — na poziomie gestów. Nie tylko poprzez samo gestykulowanie podczas mówienia (co jest nieraz ułatwieniem), ale także w sytuacjach ograniczonej komunikacji werbalnej (odległość, zakłócenia słyszalności, obowiązująca cisza). Nie wspominając już o języku migowym! Ten aspekt dobrze widać na przykładzie dzieci, które jeszcze nie mówią, za to świetnie potrafią komunikować się za pomocą ruchów wskazujących rąk, gestykulując oraz mimiką.

Inna relacja rozwoju manualnego z powstawaniem języka wiąże się z hipotezą zakładającą powiązanie logicznej składni zdania rozwiniętego z działaniami złożonymi. Jak dowodzą Łuria, Bickerton czy Chomski, schemat głębokiej warstwy języka wywodzi się z rozumnego działania. Potwierdzenie tego odnaleźć można ponownie w obserwacji małego dziecka — kiedy robi ono coś rękami, to najczęściej mówi o tym. Nazywa rzeczy i kolejne czynności według schematów konstrukcji zdaniowej, czyli KTO — KOMU, KIEDY, GDZIE, Z CZYM; CO — JAK, PO CO, NA CO itd. Mowa dziecka towarzysząca działaniu stanowi zatem sposób, w jaki przyswaja ono sobie logiczną strukturę języka oraz gramatykę (co robię? układam; co układam? klocki; jakie? drewniane; itd.).

Powyższe przykłady można zatem uogólnić do stwierdzenia, że działanie rąk w dużym stopniu wspomaga rozwój języka i komunikacji.

Ciało, ruch a mowa

Ciężko dostarczyć jednoznacznych dowodów na to, w jaki sposób u ludzi pojawiła się mowa werbalna. Przypuszczalnie właśnie dzięki powiązaniom rozwoju motoryki rąk z rozwojem motoryki aparatu żucia. Jak pisze dr Regner, powołując się na starsze tezy badaczy: „Rozwój ruchowy dłoni i aparatu artykulacyjnego są filogenetycznie i ontogenetycznie powiązane ze sobą”. Autorki publikacji O rozwoju Mouthing — czyli polskie dzieci mogą wkładać rączki do buzi, dodają, że „istnieje wyraźna korelacja między rozwojem funkcji dłoni i funkcji oralnych, a wspólnym mianownikiem dla nich jest stabilne centrum ciała. Zarówno kontrola kompleksu ustno-twarzowego, jak i chwytu budowane są na prawidłowo stabilizowanej mięśniami posturalnymi obręczy barkowej”. 

W terapii logopedycznej niejednokrotnie zauważamy, że opóźnienie lub zaburzenie rozwoju mowy nie jest jedynym problemem. Osoby wymagające pomocy logopedycznej z różnych przyczyn niejednokrotnie przejawiają dysfunkcje w rozwoju motoryki małej, nie tylko tej z obszaru aparatu mowy.

Współpraca z logopedą

Przeprowadzając wywiad, otrzymujemy szereg niezbędnych informacji o pacjencie. Umiejętność zadania szczegółowych i trafnych pytań pozwala lepiej i szybciej zaznajomić się z jego potrzebami, a tym samym określić zakres koniecznych działań terapeutycznych. Dlatego pytania w wywiadzie logopedycznym dotyczą nie tylko samej mowy, ale także małej, jak i dużej motoryki. Przydatna jest ponadto wymiana informacji między logopedą a fizjoterapeutą lub innym terapeutą zajmującym się terapią motoryki na temat diagnozy wspólnego pacjenta. To istotne narzędzie służące ujednoliceniu celów terapii. Współpraca na tym poziomie bywa niezbędna do właściwego określenia przyczyny zaburzenia i sposobu postępowania.

Wielu logopedów posiada też niezbędne kompetencje do prowadzenia profesjonalnej terapii ręki. Pozostali natomiast z powodzeniem stosują jej elementy, ćwiczenia grafomotoryczne czy wierszyki z pokazywaniem, dostrzegając braki i powiązania w rozwoju sprawności manualnej pacjenta z dysfunkcją mowy. I to niemal z każdą wadą artykulacyjną czy zaburzeniem mowy!